Water, boeren en oorlog: nieuwe gemeentelijke monumenten in het buitengebied van Dordrecht
In 2013 gaf Monumentenzorg opdracht het 'buitenste' buitengebied van het Eiland van Dordrecht te inventariseren op de aanwezigheid van mogelijke gemeentelijke monumenten.
Samen met de Welstands- & Monumentencommissie, de Vereniging Oud Dordrecht, het Regionaal Archief Dordrecht, de Natuur & Vogelwacht/Museum Twintighoeven en lokale gebiedsdeskundigen zijn er uit de uitgebreide inventarisatie uiteindelijk ruim 190 objecten geselecteerd en diepgaander onderzocht.
Eén van de belangrijke uitgangspunten bij de selectie was dat het object karakteristiek voor het betreffende gebied moet zijn en wezenlijk moet bijdragen aan het ontstaans- of ontwikkelingsverhaal van dat gebiedsdeel. Het zal niet verbazen dat inpoldering, waterhuishouding en agrarisch gebruik belangrijke onderwerpen zijn in dat verhaal.
Omdat het zo'n omvangrijk gebied is werden de onderzoeken in drie tranches uitgevoerd. In de 1<sup>e</sup> tranche – onder andere de Rijksstraatweg van de 2<sup>e</sup> Tol tot en met Willemsdorp en de Sliedrechtse Biesbosch - zijn in totaal 132 objecten beschreven. Daarbij is ook ingezoomd op enkele objectthema's die bij de selectie tevoorschijn waren gekomen: griendketen, bunkers en groepsschuilplaatsen, sluizen en duikers, Bosmanmolens, dammen, gemalen en bruggen.
In de 2<sup>e</sup> tranche - polder De Biesbosch - zijn 35 objecten beschreven. Naast een aantal boerderijen zijn dat bijvoorbeeld ook twee dijkmagazijnen, de Oosthaven en de Stoopbank. Samen illustreren zij het ontstaan en de ontwikkeling van deze jongste polder op het Eiland van Dordrecht.
In de 3<sup>e</sup> en laatste tranche - de Wieldrechtse Zeedijk-Zeedijk-Zanddijk - zijn nog eens 36 objecten onderzocht. Naast enkele typische dijkhuizen en grote boerderijen, zijn ook het dubbele veerhuis en het wachthuisje bij het veer op de Kop van 't Land geselecteerd.
Uiteindelijk hebben burgemeester en wethouders 152 objecten in het buitengebied aangewezen als gemeentelijke monumenten, waaronder ook alle nog aanwezige groepsschuilplaatsen en kazematten.
Sporen van strijd
In 1940 lag het Eiland van Dordrecht op een strategisch belangrijke locatie. Aan de Duitse aanvalsroute, via de Moerdijkbrug en de Zwijndrechtse brug, naar het bestuurscentrum: de Vesting Holland (Den Haag en omstreken). De verdedigingslinie van het Zuidfront Vesting Holland herinnert in zijn geheel aan die strategische ligging en de heftige strijd die in de meidagen 1940 rond die bruggen is gevoerd. Op het Eiland van Dordrecht bestaat de linie nog uit 58 betonnen groepsschuilplaatsen en drie betonnen kazematten.
Het Zuidfront Vesting Holland was de zuidelijke sector tussen het Westfront en het Oostfront (oost van de Merwede) van de Vesting Holland. Het gezagsgebied omvatte de eilanden Voorne-Putten, Beijerland (Hoekse Waard), Eiland van Dordrecht en Goeree Overflakkee en de gemeenten Sliedrecht, Papendrecht, Hendrik-Ido-Ambacht, Zwijndrecht, Willemstad, Klundert, Zevenbergen en Hooge- en Lage Zwaluwe.
De brugkazematten Hollandsch Diep II en Willemsdorp I bij de Moerdijkspoorbrug, Willemsdorp II bij de Moerdijkverkeersbrug en de dubbele kazemat in het bruggenhoofd van de Moerdijkverkeersbrug, zijn respectievelijk in 1936 en 1937 gebouwd. Ze waren gericht op de verdediging van de twee Moerdijkbruggen. Landgoed Amstelwijck en landgoed Gravenstein fungeerden als Nederlandse militaire stafkwartieren. De groepsschuilplaatsen zijn tussen november 1939 en maart 1940 gebouwd en waren niet volledig gereed op 10 mei 1940.
De linie met oorspronkelijk zeker 65 groepsschuilplaatsen, liep en loopt nog vanaf de Kop van het Land tot aan de Dordtse Kil. Bij elke groepsschuilplaats werd van aarde en hout een geschutsopstelling voor een lichte mitrailleur gebouwd. Daar vóór werd een doorlopende prikkeldraadversperring aangelegd.
In het geval deze eerste linie werd doorbroken, was een kleinere tweede linie aangelegd langs de oprukroutes Rijksstraatweg (bij de Polder Oudendijk), Provincialeweg (bij de kruising Zuidendijk) en de Noorderelsweg (vanaf de sluis langs de Noorderelsweg de polder in).
De groepsschuilplaatsen op zich zijn niet zeldzaam, maar de vrijwel intacte linie van het Zuidfront Vesting Holland - met het bruggenhoofd Moerdijk - is van grote waarde op regionaal en nationaal niveau. Het is het enige stuk linie in Nederland dat daadwerkelijk nog als linie bewaard is gebleven en zichtbaar te ervaren. De hele linie is daarom aangewezen als gemeentelijk monument.
Stützpunkt Moerdijk
Tijdens de Duitse bezetting bleef het Eiland met zijn bruggen van strategisch belang. Hiervan getuigen een groep samenhangende betonnen manschappenbunkers, schuttersputten (Tobruks) en andere bouwwerken die allen behoren tot het Duitse Stützpunkt Moerdijk, ter verdediging van de Moerdijkbruggen. Het Duitse ondersteuningspunt bestond oorspronkelijk uit 21 manschappenbunkers, waarvan er in Willemsdorp nog vier zijn overgebleven. In de buurt zijn nog drie betonnen schuttersputten aanwezig, van de oorspronkelijk circa 20. Twee zijn er gericht op de Dordtsche Kil.
Het Stützpunkt Moerdijk was onderdeel van de grotere Stützpunktgruppe Moerdijk. Deze lag aan beide kanten van de over het Hollands Diep gelegen Moerdijkbruggen.
Tijdens het Winterausbauprogramm - lopend van september 1942 tot en met april 1943 - werd door de Duitsers een groot aantal bunkers gebouwd in de directe omgeving van de Moerdijkbruggen. De toegangswegen richting de Stützpunktgruppe werden versperd door middel van betonnen blokken, zogenoemde drakentanden, Tobruks en een tankmuur. Ook werden de door de Nederlanders gebouwde kazematten hergebruikt. Het is de enige sterk uitgebouwde locatie in de Atlantikwall die niet direct aan de kust lag. De reden hiervan was dat de bruggen over het Hollands Diep ook voor de Duitse bezetter van groot belang waren voor de verdediging van Nederland.
Elk voor zich zijn - net als de Nederlandse groepsschuilplaatsen en kazematten - de Duitse bunkers en de Tobruks niet waardevol, maar het ensemble van de Stützpunktgruppe Moerdijk en met name de Baupunkte 95 en 97 op het Eiland van Dordrecht zeker wel. Het zijn belangrijke getuigen van de heftige strijd die vanaf de herfst 1944 werd gevoerd om de bevrijding van Nederland.
De afbraak van Duitse bunkers ná 1945 is grootschalig geweest, vooral vanwege het feit dat niemand herinnerd wilde worden aan de oorlogs- en bezettingsperiode.
De Stützpunktgruppe Moerdijk is als ensemble sterk uitgedund, maar vanwege het unieke karakter en de directe relatie met de Nederlandse verdedigingswerken uit 1939-1940, toch als gemeentelijk monument aangewezen.
